2020-01-15
Leestekens en hoofdletters in conversaties

Ik heb een diploma in de ingenieurswetenschappen. Ik ben burgerlijk ingenieur-architect, geen taalkundige. Daardoor is het voor mij niet altijd eenvoudig om correct Nederlands te schrijven. Vanmorgen ontdekte ik dat ik al jarenlang consequent dezelfde fout maak wanneer ik in een conversatie een citaat in twee stukken splits.

Ik werd daar bij mijn recentste twee inzendingen voor de Wekelijkse Schrijfopdracht van schrijvenonline.org op gewezen, maar het was pas na grondiger onderzoek dat ik snapte wat ik verkeerd deed. Ik vond de oplossing uiteindelijk op een blog die "woordchemie" heet, en op taaladvies.net van de Taalunie.

Ik stelde vast dat een aantal regels waar ik me in het verleden vragen rond stelde, niet zozeer een kwestie zijn van "Wat is goed?" en "Wat is fout?" maar eerder van "Hoe spreken we af?"

Enkele of dubbele aanhalingstekens?

Bij de VRT (Vlaamse Radio en Televisie) werken ze met dubbele aanhalingstekens bij directe rede, maar in de uitgeverswereld wordt vooral voor enkele aanhalingstekens gekozen.
Uiteindelijk kan ik hier concluderen dat je zelf mag kiezen welk type aanhalingsteken je gebruikt. Vind je de dubbele mooier of beter dan gebruik je die. Gaat je voorkeur naar de enkele uit, dan kan je deze gebruiken. De enkele aanhalingstekens zijn tegenwoordig in de mode, maar dit kan natuurlijk binnen een paar jaar veranderen.

(Bron: woordchemie.wordpress.com)

Wat mij sinds ik meedoe aan schrijfwedstrijden door de strot geramd werd (en mij deed overschakelen van dubbele naar enkele aanhalingstekens) is dus geen regel, maar een "mode".
Ik neem nu ook meer deel aan wedstrijden waarbij ik in het Engels moet schrijven. Voor die teksten gebruik ik nog altijd dubbele aanhalingstekens. Dat lijkt daar de conventie. Wist-je-datje: vertaal eens een tekstje van het Nederlands naar het Engels met Google Translate en je zal merken dat Google ook de enkele aanhalingstekens in dubbele verandert.

Waar plaats ik de komma?

Bij een dialoog waar de volledige zin geciteerd wordt, schrijven we de leestekens (punt, uitroepteken, vraagteken) binnen de aanhalingstekens en beginnen we de zin met een hoofdletter.

Voorbeelden:
Mark zei: ‘De koffie is op.’
Julia vraagt: ‘Is de koffie op?’
Piet roept: ‘De koffie is op!’

Als je zin nu begint met het citaat, dan vervalt de punt aan het einde en schrijven we een komma buiten de aanhalingstekens. Een vraagteken of uitroepteken blijft wel staan en dan mag de komma buiten de aanhalingstekens desnoods weg gelaten worden.

‘De koffie is op’, zei Mark.
‘Is de koffie op?’, vraagt Julia.
‘De koffie is op!’ roept Piet.

Als het citaat onderbroken wordt, zetten we de komma binnen de aanhalingstekens als ze ook in de zin voorkomt en erbuiten als ze niet in de zin komt.

‘De koffie’, zei Mark, ‘is weeral op.’ (de zin is: ‘De koffie is weeral op.’)
‘Verdorie,’ roept Piet, ‘de koffie is op!’ (hier is de zin: ‘Verdorie, de koffie is op!’

Maar veel uitgevers hanteren een andere regel. Zij werken volgens de ELDA-regel (Eerst Leestekens, Dan Aanhalingstekens).

Hier wordt: ‘De koffie is op’, zei Mark.
Dus: ‘De koffie is op,’ zei Mark.

(Bron: woordchemie.wordpress.com)

ELDA is nog zo'n afspraak die ik pas leerde kennen toen schrijfwedstrijden in hun reglement vermeldden dat je teksten de conventies van ELDA moesten volgen. Ik vond ELDA aanvankelijk een beetje vreemd, omdat ik het op school anders had aangeleerd.
Nu weet ik dus dat ELDA de spelregels van de taal bewust overtreedt. Toch ben ik persoonlijk overgestapt op het gebruik van ELDA als ik een conversatie uitschrijf, ook al omdat het zo eenvoudig is: Eerst Leestekens, Dan Aanhalingstekens is heel gemakkelijk te onthouden.
De enige situaties waarbij ik de komma buiten de aanhalingstekens zet, is wanneer het niet gaat om uitgesproken tekst, zoals bijvoorbeeld:

"Eendracht maakt macht", "Je maintiendrai" en "One Nation under God" zijn Belgische, Nederlandse en Amerikaanse wapenspreuken.

Wanneer ik in het Engels schrijf, gebruik ik de Oxfordkomma:

"Eendracht maakt macht", "Je maintiendrai", and "One Nation under God" are Belgian, Dutch, and American mottos.

Ik ben een grote fan van de Oxfordkomma omdat die verwarring vermijdt. Ik durf hem soms zelfs in het Nederlands te gebruiken.

Hoe splits ik een citaat op?

Een citaat dat uit meerdere zinnen bestaat ('Gaat u zitten. De dokter komt zo' of 'Is Jan thuis? Ik wil hem wat vragen'), kan na de eerste zin worden onderbroken door een citaatonderbreker, bijvoorbeeld: zei zij, vroeg Piet, sprak ze, vertelt Ella. Na de onderbreking staat een punt en daarna begint de volgende geciteerde zin.

(1) 'Gaat u zitten', zei zij. 'De dokter komt zo.' (Het volledige citaat luidt: 'Gaat u zitten. De dokter komt zo.')
(2) 'Mijn broer woont ook in Den Haag', vertelde ze. 'Hij woont al een paar jaar samen.' (Het volledige citaat luidt: 'Mijn broer woont ook in Den Haag. Hij woont al een paar jaar samen.')
(3) 'Je bent grappig', zei ze. 'Echt, ik vind je grappig.' (Het volledige citaat luidt: 'Je bent grappig. Echt, ik vind je grappig.')

Als de eerste zin van het onderbroken citaat op een punt eindigt, zoals in voorbeeld (1), (2) en (3), vervalt die zinseindepunt voor de citaatonderbreker. Eindigt de eerste zin op een vraagteken of een uitroepteken, dan blijft dat staan.

(4) 'Is Jan thuis?', vroeg Piet. 'Ik wil hem wat vragen.'
(5) 'Ik denk er niet over!', riep ze. 'Dat gaat echt te ver, hoor!'

Als een citaat van één enkele zin wordt onderbroken, komt er na de citaatonderbreker een komma in plaats van een punt en volgt er geen hoofdletter.

(6) 'Ik vermoed', zei Piet, 'dat Jan al wel thuis is.' (Het volledige citaat luidt: 'Ik vermoed dat Jan al wel thuis is.')

(Bron: taaladvies.net)

Eerst en vooral merken we hier dat de voorbeelden van de Taalunie ELDA niet toepassen. Zelfs een komma nadat er ale een vraag- of uitroepteken tussen de aanhalingstekens staat in (4) en (5) is correct taalgebruik.

Ikzelf maakte tot nu toe consequent een fout wat betreft komma's en hoofdletters in citaten. Ik hanteerde in alle gevallen (6) in de zin dat ik na de "zei Piet" altijd een komma zette.
Als één enkele zin onderbroken werd, dan begon ik het tweede deel met een kleine letter (correct); als het om twee zinnen ging, dan gebruikte ik een hoofdletter (niet correct). Ik was me er niet van bewust dat je zoals in (4) en (5) een punt na de "vroeg Piet" of "riep ze" moest zetten. Dat leek me (en lijkt me nog altijd) een beetje vreemd, maar goed, als dat de regel of de conventie is, dan pas ik me wel aan.

Conclusie:
Ik maakte consequent fouten wanneer in een conversatie twee aparte zinnen opgesplitst werden door een citaatonderbreker. Nu ik dit weet, zal ik consequent de regel "gebruik in dit geval een punt na de citaatonderbreker" gebruiken.

Topics: schrijven / writing